09/05/2016
Το σκαθάρι και η μύγα
Του David Cronenberg
Franz Kafka, David Cronenberg
Ξύπνησα ένα πρωί πρόσφατα και συνειδητοποίησα ότι ήμουν ένας άντρας εβδομήντα ετών. Είναι αυτό διαφορετικό απ' ό,τι συμβαίνει στον Gregor Samsa στη "Μεταμόρφωση"; Ξυπνά για να ανακαλύψει ότι έχει γίνει ένα σκαθάρι σχεδόν ανθρώπινου μεγέθους (πιθανότατα του είδους των σκαραβαίων, αν πιστέψουμε την καθαρίστρια του σπιτιού), χωρίς καν να πρόκειται για ένα ιδιαίτερα εύρωστο δείγμα του είδους. Οι αντιδράσεις μας, εμένα και του Gregor, είναι παρόμοιες. Είμαστε μπερδεμένοι και σαστισμένοι, και νομίζουμε ότι είναι μια παροδική ψευδαίσθηση που θα διαλυθεί σύντομα, αφήνοντας τις ζωές μας να συνεχιστούν όπως πριν. Ποια θα μπορούσε να είναι η πιθανή πηγή της ομοιότητας αυτών των μεταμορφώσεων; Σίγουρα, μπορείτε να διακρίνετε από μίλια μακριά κάποια κοντινά γενέθλια, και κάτι τέτοιο δεν θα έπρεπε να προκαλεί σοκ ή έκπληξη όταν συμβαίνει. Και όπως θα σας πει κάθε καλοπροαίρετος φίλος, το εβδομήντα είναι ένας απλός αριθμός. Τι επίδραση μπορεί να έχει όντως ένας αριθμός σε μια πραγματική, μοναδική φυσική ανθρώπινη ζωή;
Στην περίπτωση του Gregor, ενός νεαρού πλασιέ που περνά τη νύχτα στο διαμέρισμα της οικογένειάς του στην Πράγα, το ξύπνημα σε μια παράξενη, υβριδική κατάσταση ανθρώπου/εντόμου είναι, για να πούμε το αυτονόητο, μια αναπάντεχη έκπληξη, και η αντίδραση του οίκου του –μητέρας, πατέρα, αδερφής, υπηρέτριας, μαγείρισσας– είναι να αναπηδήσουν παραλυμένοι από φόβο, όπως θα περίμενε κανείς, και ούτε ένα μέλος της οικογένειας δεν νιώθει την υποχρέωση να παρηγορήσει αυτό το πλάσμα δείχνοντας έτσι, για παράδειγμα, ότι ένα σκαθάρι είναι επίσης κάτι ζωντανό, μετατρέποντας αυτό το γεγονός σε μια δυνάμει συναρπαστική και ανυψωτική εμπειρία για τον μέσο άνθρωπο που ζει μια μονότονη ζωή (οπότε ποιο θα ήταν το πρόβλημα;). Αυτή η υποτιθέμενη παρηγοριά δεν θα μπορούσε σε καμία περίπτωση να λάβει χώρα στη δομή της ιστορίας, επειδή ο Gregor μπορεί να καταλάβει την ανθρώπινη ομιλία, αλλά δεν γίνεται κατανοητός όταν προσπαθεί να μιλήσει, και έτσι η οικογένειά του ποτέ δεν σκέφτεται να τον προσεγγίσει ως ένα πλάσμα με ανθρώπινη νοημοσύνη (πρέπει να σημειωθεί, ωστόσο, ότι, μέσα στην αστική κοινοτοπία τους, δέχονται κατά κάποιον τρόπο ότι αυτό το πλάσμα είναι, περιέργως, ο δικός τους Gregor. Δεν περνά απ’ το μυαλό τους ότι, για παράδειγμα, ένα τεράστιο σκαθάρι έχει φάει τον Gregor –δεν έχουν τη φαντασία για κάτι τέτοιο–, και πολύ γρήγορα γίνεται απλά ένα πρόβλημα οικιακής διαχείρισης). Η μεταμόρφωσή του τον σφραγίζει στον εαυτό του σαν να είχε υποστεί ολική παράλυση. Αυτά τα δυο σενάρια, το δικό μου και του Gregor, δείχνουν τόσο διαφορετικά που θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς γιατί μπαίνω καν στον κόπο να τα συγκρίνω. Ισχυρίζομαι ότι η πηγή των μεταμορφώσεων είναι η ίδια: και οι δυο ξυπνήσαμε με μια καταναγκαστική επίγνωση του ποιοι πραγματικά είμαστε, και αυτή η επίγνωση είναι βαθιά και μη αναστρέψιμη – και στις δύο περιπτώσεις η ψευδαίσθηση σύντομα αποδεικνύεται μια καινούργια, υποχρεωτική πραγματικότητα, και η ζωή δεν συνεχίζεται όπως πριν.
Είναι η μεταμόρφωση του Gregor μια θανατική καταδίκη ή, κατά κάποιον τρόπο, μια μοιραία διάγνωση; Γιατί ο Gregor-σκαθάρι δεν επιβιώνει; Είναι το ανθρώπινο μυαλό του, καταθλιπτικό, λυπημένο και μελαγχολικό, αυτό που προδίδει την ανθεκτικότητα του εντόμου; Τι δεν πάει καλά μ' αυτό το σκαθάρι; Τα σκαθάρια, η ομοταξία των εντόμων με το όνομα Coleoptera, που σημαίνει «φτερά με μανδύα» (παρότι ο Gregor δεν φαίνεται να ανακαλύπτει ποτέ τα δικά του φτερά, τα οποία πιθανώς κρύβονται κάτω από το σκληρό περίβλημά τους), είναι ιδιαίτερα ανθεκτικά και προσαρμοστικά στην επιβίωση – υπάρχουν πολλά περισσότερα είδη σκαθαριών από οποιοδήποτε άλλη ομοταξία στη γη. Μαθαίνουμε ότι ο Gregor έχει πρόβλημα στους πνεύμονες –δεν είναι «κανείς τους αρκετά αξιόπιστος»– και έτσι ο Gregor-σκαθάρι έχει εξίσου άρρωστους πνεύμονες, ή τουλάχιστον το αντίστοιχο πρόβλημα ως έντομο, και ίσως αυτή να είναι τελικά η αιτία του θανάτου του. Ή ίσως είναι η αυξανόμενη αδυναμία του να φάει αυτό που τον σκοτώνει, όπως συνέβη και στον Kafka, ο οποίος βήχοντας αίμα πέθανε από την πείνα που του προκάλεσε η λαρυγγική φυματίωση σε ηλικία σαράντα ετών. Και στην περίπτωσή μου; Είναι τα εβδομηκοστά μου γενέθλια η θανατική μου καταδίκη; Και βέβαια είναι, και με κάποιους τρόπους με έχει σφραγίσει στον εαυτό μου όσο και μια ολική παράλυση. Και αυτή η αποκάλυψη είναι ο λειτουργία του κρεβατιού, και του ονείρου στο κρεβάτι, το συνδετικό στοιχείο όπου οι λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής συνθλίβονται, αλέθονται και αναμιγνύονται με τη μνήμη και την επιθυμία και τον φόβο. Ο Gregor ξυπνά από αγωνιώδη όνειρα που ποτέ δεν περιγράφονται ευθέως από τον Kafka. Ονειρεύτηκε ο Gregor ότι ήταν έντομο, και μετά ξυπνώντας ανακάλυψε ότι όντως ήταν; «Τι μου συνέβη;» σκέφτηκε. «Δεν ήταν όνειρο», λέει ο Kafka, αναφερόμενος στη νέα φυσική μορφή του Gregor, αλλά δεν είναι σαφές αν τα ταραγμένα του όνειρα ήταν μόνο προσδοκίες ενός εντόμου. Στην ταινία που συνέγραψα και σκηνοθέτησα βάσει του διηγήματος του George Langelaan με τίτλο "Η Μύγα", βάζω τον ήρωά μας Seth Brundle, τον οποίον υποδύεται ο Jeff Goldblum, να λέει, μέσα στη βαθιά οδύνη της μεταμόρφωσής του σ' ένα αποκρουστικό υβρίδιο ανθρώπου/μύγας: «Είμαι ένα έντομο που ονειρεύτηκε πως ήταν άνθρωπος και του άρεσε. Αλλά τώρα το όνειρο τελείωσε, και το έντομο ξύπνησε». Προειδοποιεί την πρώην ερωμένη του ότι τώρα αποτελεί κίνδυνο γι' αυτήν, ότι είναι πλέον ένα πλάσμα χωρίς συμπόνια και ενσυναίσθηση. Έχει χάσει την ανθρώπινη υπόστασή του όπως τα έντομα της οικογένειας Cicadidae χάνουν το κέλυφός τους, και ό,τι έχει προκύψει δεν είναι πλέον ανθρώπινο. Επίσης, υποδηλώνει ότι το να είναι κανείς άνθρωπος, να έχει αυτοσυνείδηση, είναι ένα όνειρο που δεν μπορεί να διαρκέσει, μια ψευδαίσθηση. Ο Gregor δυσκολεύεται εξίσου να διατηρήσει ό,τι έχει απομείνει από τον ανθρώπινο χαρακτήρα του, και καθώς η οικογένειά του αρχίζει να αισθάνεται ότι αυτό το πράγμα στο δωμάτιο του Gregor δεν είναι πλέον ο Gregor, αρχίζει να νιώθει και εκείνος το ίδιο. Αλλά, σε αντίθεση με τον Brundle-μύγα, ο Gregor-σκαθάρι δεν είναι απειλή για κανέναν παρά μόνον για τον εαυτό του. Λιμοκτονεί και σβήνει σαν μια φευγαλέα σκέψη ενώ η οικογένειά του απολαμβάνει την ελευθερία της από αυτό το ντροπιαστικό, αμήχανο φορτίο που είχε γίνει.
Όταν η "Μύγα" κυκλοφόρησε το 1986, υπήρξαν πολλές εικασίες ότι η ασθένεια που είχε προκαλέσει ο Brundle στον εαυτό του ήταν μια μεταφορά για το AIDS. Φυσικά, το καταλάβαινα αυτό – το AIDS ήταν στο μυαλό όλων καθώς η μεγάλη έκταση της νόσου σταδιακά αποκαλυπτόταν. Αλλά για μένα, η ασθένεια του Brundle ήταν ακόμα πιο θεμελιώδης: μ' ένα τεχνητά επιταχυνόμενο τρόπο, ο Brunlde γερνούσε. Ήταν μια συνείδηση που γνώριζε ότι ήταν ένα θνητό σώμα, και μετέχει με επίγνωση και χιούμορ σ' αυτήν την αναπόφευκτη μεταμόρφωση που όλοι μας πρέπει να αντιμετωπίσουμε, αν ζήσουμε αρκετά. Σε αντίθεση με τον παθητικό και εξυπηρετικό μα ανώνυμο Gregor, ο Brundle ήταν ένας αστέρας στο επιστημονικό στερέωμα, και ήταν ένα τολμηρό και ριψοκίνδυνο πείραμα, δηλ. η τηλεμεταφορά της ύλης στον χώρο (το DNA του αναμιγνύεται με αυτό μιας περιπλανώμενης μύγας), αυτό που τον οδήγησε στην κατάστασή του.
Η ιστορία του Langelaan, που δημοσιεύτηκε πρώτη φορά στο περιοδικό "Playboy" το 1957, ανήκει καθαρά στο είδος της επιστημονικής φαντασίας, με τη μηχανική και τους συλλογισμούς του επιστήμονα-ήρωα να είναι προσεκτικά δομημένα παρότι φανταστικά (εμπλέκονται δύο μεταχειρισμένοι τηλεφωνικοί θάλαμοι). Η ιστορία του Kafka δεν είναι φυσικά επιστημονική φαντασία, δεν εγείρει ερωτήματα σχετικά με την τεχνολογία και την ύβρη των επιστημονικών ερευνών ή τη χρήση τους για στρατιωτικούς σκοπούς. Χωρίς αυτού του είδους τα στοιχεία της επιστημονικής φαντασίας, η "Μεταμόρφωση" μας αναγκάζει να σκεφτούμε με όρους αναλογίας, αναστοχαστικής ερμηνείας, αν και κανείς από τους χαρακτήρες της ιστορίας, συμπεριλαμβανομένου και του Gregor, δεν σκέφτεται ποτέ μ' αυτόν τον τρόπο. Δεν υπάρχει στοχασμός πάνω σε κάποιο οικογενειακό μυστικό ή αμάρτημα που θα μπορούσαν να είχαν προκαλέσει ένα τέτοιο τερατώδες αντίποινο από τον Θεό ή τις Μοίρες, καμία αναζήτηση νοήματος ακόμα και στο πιο βασικό υπαρξιακό επίπεδο. Αυτό το αλλόκοτο γεγονός αντιμετωπίζεται μ' έναν επιφανειακό, μικροπρεπή, υλιστικό τρόπο, και προκαλεί την πιο ρηχή συναισθηματική αντίδραση που μπορούμε να φανταστούμε, θέτοντας σχεδόν άμεσα τον τόνο μιας ατυχούς οικογενειακής περίστασης την οποία πρέπει κανείς απρόθυμα να υποστεί.
Οι ιστορίες μαγικών μεταμορφώσεων υπήρξαν πάντοτε μέρος του κανόνα των ανθρώπινων αφηγήσεων. Αρθρώνουν το καθολικό νόημα της συμπάθειας για όλες τις μορφές ζωής που αισθανόμαστε, εκφράζουν τον πόθο για υπέρβαση που εκφράζει επίσης κάθε θρησκεία, μας ωθούν να αναρωτηθούμε αν η μεταμόρφωση σ' ένα άλλο ζωντανό όν θα ήταν απόδειξη της πιθανότητας της μετενσάρκωσης και ενός είδους μετά θάνατον ζωής, και αποτελούν έτσι, όσο αποκρουστική ή καταστροφική και αν είναι η αφήγηση, μια θρησκευτική και ελπιδοφόρα ιδέα. Σίγουρα, ο δικός μου Brundle-μύγα περνά στιγμές μανιώδους δύναμης και ισχύος, πεπεισμένος ότι έχει συνδυάσει τα καλύτερα στοιχεία των ανθρώπων και των εντόμων για να γίνει ένα υπέρ-ον, αρνούμενος να δει την προσωπική του εξέλιξη ως οτιδήποτε άλλο εκτός από μια νίκη ακόμη και όταν αρχίζει να αποβάλλει τα ανθρώπινα μέλη του, που αποθηκεύει προσεκτικά σ' ένα ντουλάπι φαρμάκων το οποίο αποκαλεί «Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Brundle».
Δεν υπάρχει τίποτα τέτοιο στη "Μεταμόρφωση". Το σκαθάρι-Samsa μετά βίας γνωρίζει ότι είναι ένα υβρίδιο, παρότι αντλεί μικρές υβριδικές απολαύσεις απ’ όπου μπορεί, είτε αυτές είναι το να κρέμεται από το ταβάνι ή να κυλιέται μέσα στην ακαταστασία και τις ακαθαρσίες του δωματίου του (απόλαυση του σκαθαριού) είτε το να ακούει τη μουσική που παίζει η αδερφή του στο βιολί (απόλαυση του ανθρώπου). Αλλά η οικογένεια Samsa είναι το πλαίσιο και η φυλακή του σκαθαριού-Samsa, και η υποταγή του στις ανάγκες τις οικογένειας τόσο πριν όσο και μετά τη μεταμόρφωσή του φτάνει μέχρι το σημείο, τελικά, της συνειδητοποίησης ότι θα ήταν πιο εύκολο γι' αυτούς αν απλά εξαφανιζόταν, ότι κάτι τέτοιο θα ήταν στην πραγματικότητα μια ένδειξη αγάπης προς αυτούς, και έτσι κάνει ακριβώς αυτό, πεθαίνοντας ήσυχα. Η σύντομη ζωή του σκαθαριού-Samsa, ακόμα και αν είναι φανταστική, παρουσιάζεται στο επίπεδο του απλώς τετριμμένου και του λειτουργικού, και αποτυγχάνει να προκαλέσει στους χαρακτήρες της ιστορίας οποιοδήποτε ίχνος φιλοσοφικής σκέψης ή βαθύτερου αναστοχασμού. Πόσο παρεμφερής θα ήταν η ιστορία, λοιπόν, αν εκείνο το μοιραίο πρωινό, η οικογένεια Samsa έβρισκε στο δωμάτιο του γιού τους όχι ένα νεαρό, γεμάτο ζωή περιπλανώμενο πωλητή που τους υποστηρίζει ανιδιοτελώς με την επίμοχθη εργασία του, αλλά έναν συγχυσμένο, μισότυφλο, μετά βίας ικανό να κινηθεί, άντρα ογδόντα εννιά ετών που χρησιμοποιεί μπαστούνια στήριξης όμοια με πόδια εντόμου, έναν άντρα που μουρμουρίζει ασυναρτησίες, που έχει λερώσει το παντελόνι του και που μέσα από τη σκιώδη χώρα της ανίας του εκπέμπει θυμό και προκαλεί ενοχές; Αν ο Gregor Samsa ξυπνούσε ένα πρωί από τα ταραγμένα του όνειρα και έβρισκε τον εαυτό του μεταμορφωμένο εκεί στο κρεβάτι του σ' ένα παράφρονα, ανίκανο, απαιτητικό ηλικιωμένο; Η οικογένεια θα ένιωθε φρίκη αλλά με κάποιον τρόπο θα τον αναγνώριζε ως τον δικό της Gregor, έστω και αλλαγμένο. Τελικά, όμως, όπως και στην εκδοχή της ιστορίας με το σκαθάρι, θα αποφάσιζαν ότι δεν είναι πια ο Gregor τους, και ότι τελικά θα ήταν ευλογία να εξαφανιστεί.
Όταν έκανα την περιοδεία για την προώθηση της "Μύγας", συχνά με ρωτούσαν ποιο έντομο θα ήθελα να γινόμουν αν ήταν να υποστώ μια εντομολογική μεταμόρφωση. Οι απαντήσεις μου ποικίλαν ανάλογα με τη διάθεσή μου, παρόλο που είχα μια προτίμηση στα ανισόπτερα, όχι μόνο για το εντυπωσιακό τους πέταγμά, αλλά επίσης για την ιδιαιτερότητα του άγριου υποβρύχιου νυμφικού σταδίου με τη θανατηφόρα επεκτάσιμη προς τα κάτω γνάθο – σκεφτόμουν επίσης πως το ζευγάρωμα στον αέρα θα μπορούσε να είναι ευχάριστο. «Αυτή θα ήταν η ψυχή σου λοιπόν, αυτό το ανισόπτερο που πετά προς τον ουρανό;» μου απάντησαν. «Αυτό δεν είναι που ψάχνετε πράγματι;». «Όχι πραγματικά», αποκρίθηκα. «Θα ήμουν μόνο ένα απλό ανισόπτερο, και αν κατάφερνα να μην με φάει κάποιο πουλί ή κανένας βάτραχος, θα ζευγάρωνα, και όταν θα τελείωνε το καλοκαίρι, θα πέθαινα».
[Το κείμενο αυτό αποτελεί την εισαγωγή για τη νέα μετάφραση της "Μεταμόρφωσης" από την Susan Bernofsky - Απόδοση: Μιχάλης Γκιννής]
David Cronenberg
Ιστότοπος για ανταλλαγή απόψεων και έκφραση ιδεών