13/12/2015
Μετά το τέλος της τέχνης
Του David Carrier
"Brillo Box" (1964), έργο του Andy Warhol
Ο Arthur C. Danto υποστηρίζει πως επήλθε τέλος στην ιστορία της τέχνης και ότι αυτή τη στιγμή βιώνουμε μια μετά-ιστορική περίοδο. Ο Danto, παρότι διαφωνεί με τις απόψεις του Hegel σχετικά με την ιστορία, προσαρμόζει τη χεγκελιανή θεώρηση στο έργο του με τρόπο εντυπωσιακό.
Παρέχει ένα ικανό αναλυτικό πλαίσιο για να ερμηνεύσει την εξέλιξη της μοντέρνας τέχνης. Μέσω του πλαισίου αυτού ανοίγει διάλογο προκειμένου να συζητηθούν ουσιώδη και αναπάντητα ερωτήματα που αφορούν στη δυνατότητα εφαρμογής των ισχυρισμών του Hegel, δηλαδή ότι έχει έρθει το τέλος της ιστορίας της τέχνης. Το έργο του "After the End of Art" περιγράφει την ουσιώδη φύση της τέχνης από ιστοριογραφική άποψη, την τέχνη όπως θα έπρεπε να είναι σε οποιοδήποτε χρόνο και πολιτισμική παράδοση.
Εάν θεωρήσουμε το ακαδημαϊκό πεδίο «ιστορία της τέχνης» ως εξειδικευμένο τομέα της ιστορίας, προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι παρά τον υφιστάμενο διαχωρισμό, οι ιστορικοί της τέχνης δεν αφιερώνουν χρόνο στη μελέτη της ιστοριογραφίας. Παρότι, κατά το πρόσφατο παρελθόν, ανέκυπταν νέα ερωτήματα περί ερμηνείας της τέχνης από ιστορικής σκοπιάς, οι επιστημονικές μελέτες σε ζητήματα φιλοσοφίας της ιστορίας στις οποίες ανέτρεχαν οι ιστορικοί τέχνης ήταν ιδιαίτερα περιορισμένες. Το έργο "After the End of Art" μας διδάσκει ότι οι σπουδές στη φιλοσοφία της ιστορίας συνδέονται άμεσα με την ιστορία της τέχνης.
Επιδιώκοντας να ορίσει και να ερμηνεύσει την τέχνη ο Danto, επιχειρηματολογεί ενάντια στις αναφορές που ορίζουν την τέχνη ως απεικόνιση ή ως μορφή έκφρασης. Για τον λόγο αυτό χρησιμοποιεί ως παράδειγμα το έργο του Warhol, "Brillo Box" (1964) ώστε να προσδιορίσει τι συνιστά τέχνη. Η αναλυτική φιλοσοφία της ιστορίας υποστηρίζει ότι οι ιστορικές ερμηνείες έμμεσα επικαλούνται γενικούς νόμους, διαπίστωση που δείχνει ότι η ιστορική μεταβολή γίνεται καλύτερα κατανοητή αναγνωρίζοντας τον ρόλο των αφηγήσεων στο έργο των ιστορικών. Ο Danto ισχυρίζεται ότι οι αναλυτικοί φιλόσοφοι θα πρέπει να επεκτείνουν τον κύριο τρόπο σκέψης τους χρησιμοποιώντας επαρκώς τεκμηριωμένες μεθοδολογίες, από προτάσεις έως μεγαλύτερες αφηγηματικές μονάδες. Οι αναλυτικοί φιλόσοφοι τείνουν να θεωρούν ότι η γλώσσα μπορεί ολοφάνερα να περιγράψει τις δομές του κόσμου. Ο Danto αντιθέτως, συστηματικά απορρίπτει τον ισχυρισμό ότι το τέλος της ιστορίας της τέχνης αποτελεί απλώς το τέλος μιας αφήγησης, ή το τέλος της αλληλουχίας γεγονότων στην ιστορία του κόσμου.
Ο Danto μέσα από το έργο του στοχεύει να αναγνωρίσει την ουσία της τέχνης, να δώσει τις απαραίτητες και επαρκείς συνθήκες ώστε να αποτελέσει κάτι, έργο τέχνης. Οι φιλόσοφοι ανέκαθεν επιχειρηματολογούσαν για τα χαρακτηριστικά τα οποία ορίζουν την τέχνη. Παρατηρώντας ένα αντικείμενο όπως το "Brillo Box", ο Danto τονίζει ότι δεν μπορούμε να αποφασίσουμε αν μπορεί να οριστεί ως έργο τέχνης, ωστόσο με επαρκή γνώση της ιστορίας του –και αυτό συμπεριλαμβάνει, κατά τη γνώμη του, την αναφορά στις προθέσεις του καλλιτέχνη– η ερμηνεία παρουσιάζει απόλυτη σαφήνεια.
Όπως αναφέρθηκε και στην εισαγωγή, στο έργο "After the End of Art" κάνει την εμφάνιση της η χεγκελιανή θεώρηση αναφορικά με την ιστορία της τέχνης. Ο ισχυρισμός του Danto ήταν ότι η καθαρά λογική ανάλυση μπορεί να αποκαλύψει τη φύση της τέχνης, συνεπώς είναι εύλογη η εμφάνιση του Warhol και του Hegel στο έργο αυτό. Η θεωρία της τέχνης, όπως τη θεμελιώνει ο Danto, θα μπορούσε να ισχύσει σε οποιοδήποτε χρόνο, από οποιονδήποτε ικανό να προβεί σε διανοητικούς πειραματισμούς. Τονίζει ότι η θεωρία –όπως η καρτεσιανή θεώρηση της επιστημολογίας, ή η χρήση του Brillo Box, που αποτελούν παραδείγματα απεικόνισης της ρευστής φύσης της φιλοσοφικής σκέψης– είναι διαχρονικά αληθής. Σε αντίθεση με τον Hegel, οι αναλυτικοί φιλόσοφοι δεν πιστεύουν σε ιστορικούς όρους.
Σε προηγούμενο έργο του ο Danto, συγκεκριμένα στο "The Transfiguration" που εξέδωσε το 1981, αναφέρει χαρακτηριστικά: «Δεν είναι τα πάντα πιθανά σε κάθε χρονική στιγμή […] ορισμένα εικαστικά έργα απλώς δε γίνεται να θεωρηθούν έργα τέχνης σε ορισμένες περιόδους της ιστορίας της τέχνης, ωστόσο είναι πιθανό αντικείμενα ταυτόσημα με έργα τέχνης να παραχθούν κατά τη διάρκεια της συγκεκριμένης περιόδου». Ιδιαίτερη βαρύτητα δίνεται στον συγκεκριμένο ισχυρισμό στο επόμενο έργο του Danto ("After the End of Art"), στο οποίο τον θεμελιώνει θεωρητικά μέσω της παράθεσης του έργου του Warhol αλλά και της ιστοριογραφικής θεώρησης του Hegel.
Ο Danto συνειδητοποιεί ότι η θεώρηση της ιστορίας της τέχνης από το οπτικό πρίσμα του Hegel παρουσιάζει συνάφεια με τη δική του άποψη για την ιστοριογραφία καθώς και με τις γενικές ροπές του ως αναλυτικού φιλόσοφου υπό μια ειδική προϋπόθεση: το τέλος της τέχνης έχει ήδη επέλθει. Η μη ιστορική αναλυτική τοποθέτηση του Danto στο "The Transfiguration" μετουσιώθηκε σε οιονεί χεγκελιανή θέση στο "After the End of Art", εξαιτίας της συγγραφής κριτικών για την τέχνη. Αυτές ερμήνευσαν επαρκώς τον ισχυρισμό ότι η ιστορία της τέχνης έχει πεθάνει και του επέτρεψαν να συνδέσει την ανάλυσή του για τα ζητήματα αισθητικής στο "The Transfiguration" με τους προβληματισμούς του ως προς την ιστοριογραφία στο "After the End of Art".
Κανένας άλλος εκπρόσωπος της διανόησης δεν είδε στο "Brillo Box" του Warhol το τέλος της ιστορίας της τέχνης. Κανείς άλλος δεν αναγνώρισε στο πρόσωπο του Warhol ένα φιλόσοφο-καλλιτέχνη, που κατά τη γνώμη του Danto, ήταν «ό,τι πιο κοντινό σε φιλοσοφική διάνοια είχε ποτέ παράγει η ιστορία της τέχνης». Για το Danto επομένως, το "Brillo Box" του Warhol αποτελεί μια στιγμή στην ιστορία του μοντερνισμού. Παράλληλα η ερμηνεία του Hegel σχετικά με το πώς ορίζει την αντίληψη του εαυτού κάνοντας διαχωρισμό μεταξύ του πώς είναι η ιστορία και πώς φαίνεται να είναι, συνθέτουν το θεωρητικό πλαίσιο βάσει του οποίου ο Danto ερμηνεύει το τέλος της τέχνης.
Στην Αμερική δεν είχε αναπτυχθεί η αγορά έργων τέχνης πριν την περίοδο του αφηρημένου εξπρεσιονισμού. Η θριαμβευτική είσοδος των έργων του Pollock και των σύγχρονών του στην αγορά, καθώς και η συλλογή των έργων τους από μουσεία σε ολόκληρο τον κόσμο, απέδειξε ότι στις ΗΠΑ παράγεται υψηλή τέχνη. Είναι επόμενο λοιπόν, να ασκούνται πιέσεις προκειμένου να εντοπιστούν οι ενδιαφέροντες καλλιτέχνες της επομένης γενιάς. Οι ποπ καλλιτέχνες, οι μινιμαλιστές, οι φεμινιστές, οι καλλιτεχνικές προσωπικότητες της αφηρημένης τέχνης της δεκαετίας του 1960, συνέχισαν να παράγουν στη Νέα Υόρκη αξιόλογα έργα τέχνης που απευθύνονταν στο παγκόσμιο στερέωμα. Η ύπαρξη μάλιστα ενός ικανού και εκλεπτυσμένου συστήματος υποστήριξης –γκαλερί, περιοδικά τέχνης, μουσεία σύγχρονη τέχνης, κριτές και συλλέκτες– πρόθυμου να υποστηρίξει το νέο αυτό ρεύμα τέχνης, είχε ως συνέπεια την εμφάνιση σημαντικών εικαστικών προσωπικοτήτων. Η εικαστική τάση του 1960 εγείρει ερωτήματα σχετικά με το για πόσο ακόμη θα συνεχιστεί το όλο καλλιτεχνικό ρεύμα. Από τη στιγμή που υφίσταται μια σημαντική (εικαστική) παράδοση, οι κόσμος αναμένει να συνεχιστεί. Αυτό όμως δε συμβαίνει πάντοτε.
Από τη στιγμή που μπορεί κανείς να βρει παντού εξαιρετικές αναπαραγωγές εικαστικών έργων, από τη στιγμή που η σύγχρονη τέχνη κάθε κουλτούρας εκτίθεται σε εικονογραφημένα βιβλία τέχνης και περιοδικά, από τη στιγμή που τόσοι καλλιτέχνες εργάζονταν στη Νέα Υόρκη, δεν είναι παράλογο να θεωρείται ότι οτιδήποτε σημαντικό είχε ήδη παραχθεί. Όταν λοιπόν στις αρχές του 1980 δεν ήταν προφανές ποιοι ήταν οι συνεχιστές των τότε διακεκριμένων καλλιτεχνικών προσωπικοτήτων που είχαν ήδη διανύσει τη μισή τους καριέρα και είχαν κινήσει το ενδιαφέρον του φιλότεχνου κοινού –όπως οι Helen Frankenthaler, Robert Mangold, Dorothea Rockburne, Robert Ryman– ήταν επόμενο να υπάρχει ανησυχία για το ενδεχόμενο ότι για την παράδοση της αμερικάνικης τέχνης ήρθε το τέλος. Αυτό προκάλεσε τη μεταβολή των κριτηρίων ως προς την αισθητική της τέχνης. Οι κριτικοί τέχνης μάλιστα επιτάχυναν τη μεταβολή αυτή, ενθαρρύνοντας την επέκταση της αγοράς έργων τέχνης ή συνδεόμενοι με τη διαδικασία εμπορευματοποίησης των εικαστικών έργων των καλλιτεχνών. Ο Danto αναφέρει χαρακτηριστικά, «ως κριτικός τέχνης δεν αποδέχθηκα ποτέ αυτές τις άτεγκτες απόψεις της δεκαετίας του '80. Τείνω να πιστεύω ότι το τέλος της ιστορίας ήταν κοντά».
Ο αόριστος ισχυρισμός του Danto ότι τα έργα τέχνης μπορεί να είναι δυσδιάκριτα και σε οπτικό επίπεδο ταυτόσημα με τα υλικά αντικείμενα μεταμορφώνεται σε θεωρία της ιστορίας που εκτυλίσσεται γύρω από το έργο του Warhol, "Brillo Box". Το συγκεκριμένο γλυπτό προσδιόρισε με σαφήνεια το πρόβλημα των δυσδιάκριτων κριτηρίων του τι συνιστά έργο τέχνης, καθώς εννοιολογικά δε διαχωρίζεται από το σύνηθες Brillo Box που συναντά κανείς σε ένα μανάβικο, το οποίο ασφαλώς δεν αποτελεί έργο τέχνης. Το τι είναι αυτό που ορίζει το έργο τέχνης, όπως μας παρουσίασε ο Warhol, δεν είναι απλώς τα οπτικά του χαρακτηριστικά. Εντός ενός κατάλληλου πλαισίου, παρέχοντας θεωρητικό υπόβαθρο που ταιριάζει στην περίσταση, ενδεχομένως κάθε αντικείμενο οποιουδήποτε τύπου θα μπορούσε να αποτελέσει έργο τέχνης. Αυτό πάει να πει ότι ο μοντερνισμός έχει παρέλθει, καθώς δεν υπάρχει κάτι άλλο που να μπορούν να κάνουν οι καλλιτέχνες για να εξελίξουν το εικαστικό εγχείρημα. Συνεπώς, η ιστορία της τέχνης έχει τελειώσει καθότι πλέον δεν είναι πιθανό να παραχθούν νέα είδη έργων τέχνης. Επομένως, ζούμε σε μια, όπως την όρισε ο Danto υιοθετώντας την άποψη του Hegel περί αισθητικής, μετα-ιστορική περίοδο.
Η άποψη του Danto, την οποία επαναλαμβάνει συχνά στο έργο του, είναι ότι το τέλος της ιστορίας της τέχνης σημαίνει απλώς ότι, μιας και η τέχνη δεν μπορεί πλέον να εξελιχθεί, όλα τα ενδεχόμενα είναι πλέον πιθανά. Δεν υπαινίσσεται, ούτε υποστηρίζει ότι στην αγορά έργων τέχνης υπάρχει κορεσμός, αλλά ούτε και αρνείται τέτοιον ισχυρισμό. Επιπλέον, δεν εμπλουτίζει την υφιστάμενη γενική αντίληψη για την ποιότητα της σύγχρονης τέχνης. Συχνά στο πεδίο των τεχνών αναφερόμαστε στην ύπαρξη τέλματος όταν δεν προκύπτουν σημαντικές νέες μορφές. Η ουσιώδης άποψη του Danto δεν είναι αυτή. Στοχεύει στο να θέσει έναν ισχυρισμό μεταφυσικού τύπου και όχι να προβεί σε κριτική σχετικά με την ποιότητα της σύγχρονης τέχνης.
Συχνά, τονίζει στο έργο του ότι το τέλος της τέχνης μπορεί να αποβεί ωφέλιμο για τους καλλιτέχνες, όπως για παράδειγμα το τέλος της ιστορίας, όπως το γνωρίσαμε με την έλευση του κομμουνισμού, το οποίο κατά τον Marx αποτέλεσε την έναρξη της γνήσιας εργατικής τάξης. Ο Danto εκτός των άλλων, υιοθέτησε την άποψη του Hegel ότι το τέλος της ιστορίας της τέχνης σήμανε την κατάργηση του διαχωρισμού μεταξύ τέχνης και φιλοσοφίας. Η τέχνη, έως (τουλάχιστον) τη δεκαετία του 1980, είναι σύμφυτη με τη φιλοσοφική σκέψη με τρόπο που έκαναν αντιληπτό οι εκπρόσωποι της αφηρημένης τέχνης, οι οποίοι αρνούμενοι να κάνουν τα έργα τους αντικείμενα που τέρπουν οπτικά το κοινό, παρουσίαζαν φραστικό υλικό συμπεριλαμβάνοντας ορισμένες φορές φιλοσοφικά κείμενα.
Αναμφισβήτητα υφίσταται φιλοσοφική διάσταση στο έργο του Warhol, σύμφωνα με τον τρόπο που το περιγράφει ο Danto. Παρόλα αυτά, είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε για ποιο λόγο η αναγνώριση αυτού του συμπεράσματος συνδέεται με την κατάρρευση του διαχωρισμού μεταξύ τέχνης και φιλοσοφίας. Το "Brillo Box" ήταν ένα τεχνούργημα που εκτέθηκε σε γκαλερί, τα φιλοσοφικά κείμενα του Danto ήταν δοκίμια που δημοσιεύθηκαν σε ακαδημαϊκά περιοδικά φιλοσοφίας, ή εκδόθηκαν σε βιβλία. Επομένως αποτελούν διακριτές οντότητες. Θα μπορούσαν τα δοκίμια του Danto να αποτελέσουν έργα τέχνης ή τα εικαστικά έργα του Warhol φιλοσοφικά δοκίμια; Υπάρχουν περιπτώσεις καλλιτεχνών της αφηρημένης τέχνης που μετουσιώνουν τα βιβλία φιλοσοφίας σε τέχνη. Αυτό όμως δεν αποτελεί ικανή υπόθεση ώστε να υποστηρίξει κανείς ότι η τέχνη στη σύγχρονη μορφή της τείνει να είναι παρακλάδι της φιλοσοφίας.
Η άποψή μου είναι ότι, επειδή η φιλοσοφική ανάλυση του Danto είναι στενά συνδεδεμένη με τις καθημερινές ενασχολήσεις του κόσμου της τέχνης, στο σύγχρονο αμερικάνικο περιβάλλον είναι πολύ νωρίς να αξιολογήσουμε το εν λόγω επιχείρημα. Η σπουδαιότητα του ισχυρισμού του Danto περί του τέλους της τέχνης καθώς και του διαχωρισμού μεταξύ τέχνης και φιλοσοφίας έγκειται στο γεγονός ότι άνοιξε διάλογο και έδωσε τη δυνατότητα παράθεσης ποικίλων απόψεων. Παρά τον προβληματισμό και τον υφιστάμενο δημόσιο διάλογο, οι εκπρόσωποι της διανόησης έως σήμερα δεν κατόρθωσαν να αναπτύξουν και να προτείνουν έναν ισάξια εναλλακτικό ισχυρισμό αναφορικά με την ιστοριογραφία της ιστορίας της τέχνης. Κανείς –θεωρώ– δεν αποδέχεται πλήρως τη θεώρηση του Danto, όμως όλοι –για αυτό είμαι βέβαιος– πιστεύουν ότι ο ισχυρισμός του αξίζει εκτενέστερης ανάλυσης. Και αυτή είναι η κύρια συμβολή του ισχυρισμού του Danto στη φιλοσοφία, καθώς και την κριτική ανάλυση της τέχνης.
Ιστότοπος για ανταλλαγή απόψεων και έκφραση ιδεών